Doç. Dr. Hadiye Yılmaz Odabaşı: "Salgınlar dünya düzenini değiştirdi, Covid-19'da..."

Üsküdar Üniversitesi İnsan ve Toplum Bilimleri Fakültesi Öğretim Üyesi ve Dekan Yardımcısı Doç. Dr. Hadiye Yılmaz Odabaşı, geçtiğimiz yıl Aralık ayında Çin’de başlayarak tüm dünyayı etkisi altına alan Koronavirüs ile birlikte insanlık tarihinde etkili olan büyük çaptaki salgınlar hakkında değerlendirmelerde bulundu.

Salgınlar, tarihi her dönemde etkiledi

Salgınların dünya tarihinde çok önemli değişikliklere yol açtığını söyleyen Doç. Dr. Hadiye Yılmaz Odabaşı, “Gılgameş Destanı’nda ‘Tufan yerine keşke veba olsaydı’ denilerek aslında bilinen ilk salgın hastalığın da veba olduğuna işaret edilmiştir. Veba daha yüzyıllarca insanlık tarihini etkilemeye devam edecektir. Bu etkiler, tabii ki öncelikle ekonomik ve siyasi hayatı değiştirmiş etkilerdir. Örneğin veba salgını, MÖ 14’üncü yüzyılda Hititler’de tahtın sahibinin değişmesine, çocuk yaştaki bir kralın tahta geçmesine sebep olarak Hititlerin kaderini etkiledi. Bu durumun Roma imparatorları Lucius Verus ve Marcus Aurelius Antoninus’un, 7’nci yüzyılda da Sasani hükümdarının vebadan hayatını kaybetmesi gibi tarih boyunca benzer pek çok örneği vardır. Yani salgınlar siyasi iktidarlarda değişikliklere yol açmışlardır. Bazen iktidarı değiştirmese de büyük halk isyanlarının çıkmasına sebep olmuş kimi zaman ise iktidarı değiştirmekle birlikte bir devletin sonunu da hızlandırmıştır. Örneğin Büyük Roma’nın yıkılışında ya da Sasani ordularının Müslüman orduları karşısında yenilgiye uğrayarak 7’nci yüzyılda tarih sahnesinden silinmesinde yine salgınların etkisi büyüktür” dedi.

1.Dünya Savaşının bitmesinde İspanyol Gribi etkili oldu

Doç. Dr. Hadiye Yılmaz Odabaşı, salgınların yeni tarihsel olguların oluşumunda da rol oynadığını belirterek sözlerine şöyle devam etti: “Örneğin savaşlar başlatmış, savaşlar bitirmiştir ya da daha doğru ifadeyle bu olguları hızlandırmıştır. Thukydides’in anlattıklarına göre MÖ 5’inci yüzyılda 100 bin kişinin hayatını kaybettiği Atina, vebadan kırılmasaydı Peloponez Savaşı 14 yıldan daha uzun sürebilirdi. Avrupa devletlerinin çoğunun katıldığı 30 Yıl Savaşları, tifüs salgını nedeniyle askeri güç büyük oranda tükendiği için Vestfalia Barışı’nı getirdi. Salgın, yalnızca bir savaşın bitişini değil, bugünün devletlerarası sisteminin doğumunu da hızlandırmış oldu. Şüphesiz İspanyol Gribi de ilk dünya savaşının bitiş tarihini öne çeken etkenlerden olmuştur. Salgınlar savaş bitirmiş ancak savaşların başlamasında da rol oynamıştır. On yıllar boyunca süren Haçlı Seferleri’nin organize edilmesinde açlık, yokluktan başka salgın hastalıklardan da kırılan Avrupalı’nın daha refah, daha zengin, daha sağlıklı topraklara sahip olma motivasyonu yüksektir.”

Veba sosyal sınıfları ortadan kaldırdı

Salgınlar nedeniyle oluşan yeni koşullarda eski ekonomik sistemlerin değişmesinin insanların hayatında büyük değişimlere yol açtığını kaydeden Odabaşı, “Tarihte salgınlar nedeniyle nüfusun hızla azalması, insan gücüne dayalı toprağa bağlı ekonomiyi zayıflattı. Onun yerini zamanla ticaret alırken yeni ekonomik alan yeni kültürel-sosyal yaşamları da biçimlendirdi. Salgın karşısında çaresiz kalan insanın araştırma ve keşfetme güdüsü tetiklendi ve Aydınlanma Çağı’nın yeniliklerini ortaya çıkaracak ‘bilimsel anlayışa yöneliş’ bu devirde filizlenmeye başladı. Örneğin halk sağlığı ve tıp alanında gelişmeler, iş gücü azlığı nedeniyle sanayiye yönelik buluşlar birbirini izledi. Avrupa’yı kasıp kavuran veba, coğrafi keşifleri, yani yeni yerlerin keşfedilme zorunluluğunu tarihsel olarak dayattı. İş gücü azaldığı için ücretler arttı, serfler serbest bırakılarak sosyal bir sınıf ortadan kalktı. Ciddi nüfus kaybı nedeniyle yiyecek bollaştı. Vebaya çare olamayan kilisenin otoritesi zayıfladı ve hümanizme giden yolun kapısı açıldı. Bu dönemde yaşanan başka bir ilginç gelişme ise vebanın farelerden bulaştığının keşfedilmesi üzerine ortaçağda kötü ruh taşıdığına inanılan ve katledilen kedilerin artık canlarının kurtulmasıdır” dedi.

Salgınlar dünya düzenini değiştirdi

Odabaşı, tarih boyunca en yüksek insan kaybına yol açan salgınların çarpıcı rakamlarından şöyle bahsetti: “6’ncı yüzyılda Bizans’ta yaşanan Justinian Vebası’nda 25 milyon, 14’üncü yüzyılda Kara Ölüm veba salgını nedeniyle sadece Avrupa’da 25 ve toplamda 100 milyon, 16’ncı yüzyılda Meksika’da çiçek hastalığı salgını sonucu 40 milyon ve 1918-1919’da ABD merkezli yayılan İspanyol gribi nedeniye 40 milyon insan hayatını kaybetti. Verilen kayıpları o günkü dünya nüfusuna oranlarsak, Justinian Vebası devrinde dünya nüfusu 300 milyon iken nüfusun yüzde 8.3’ü kaybolmuş. Kara Veba devrinde ise dünya nüfusu 400 milyon iken nüfusun yaklaşık dörtte biri kaybedilmiş. İspanyol Gribi’nin salgın olduğu 20’nci yüzyıl başında dünya nüfusu 1,5 milyar iken nüfusunun yüzde 2.6’sı kayba uğramış. Bu salgınlar arasında dünya düzeninin büyük oranda değişmesine vesile olan salgınlar Kara Ölüm ve İspanyol Gribi’dir. Kara Ölüm, Avrupa’da ortaçağ ve feodalitenin sona ererek günümüze uzanacak batı uygarlığının ve onun etkisiyle tüm dünyanın erken modern serüveninin başlamasında etkili olmuştur. İspanyol Gribi ise dünya sağlık örgütünün kurulmasından, kadın iş gücünden faydalanma zorunluluğu dolayısıyla kadın hakları meselesinin önem kazanmasına kadar günümüzün pek çok hadisesinin köklerinin oluştuğu bir süreci tetiklemiştir.”

Covid – 19 yeni yapılanmalar oluşturabilir

Önceki salgınların neden olduğu tarihsel olaylardan yola çıkarak Covid – 19 pandemisinin de savaşlar başlatabileceğini ya da savaşlar biterebileceğini söyleyen Odabaşı sözlerini şöyle sürdürdü: “İktidarları değiştirip yeni siyasi iktidarlar ortaya çıkarabileceğini de. Yeni ekonomik sistemler geliştirebileceğini de söylemek mümkün. Yeni sosyo-kültürel, psikolojik yapılanmalar da ortaya çıkarabilir. Ancak karantina münasebetiyle tüm dünyada üretim ve tüketimin gerilediği gibi bazı muhtemel gelişmeleri öngörmek mümkün. Temel gıda sektörü hariç tekstilden hizmet sektörüne ciddi bir durgunluk söz konusu. Şüphesiz bu durumun tüm dünya ekonomilerine bir faturası olacaktır. Yine öngörülebilecek bir gelişme, sağlık sektörünün ve sağlık politikalarının dünyanın her yerinde önem kazanacak olması. Bu süreci başarıyla yönetmiş iktidarlar, tıpkı başarısız olmuş iktidarlar gibi yakın gelecekte bir geri dönüş alacaklardır.”

Milli iktisat modelleri yükselebilir

Salgınların sebep olabileceği ekonomik değişimlere de değinen Doç. Dr. Hadiye Yılmaz Odabaşı, “Dünya çapında bakıldığında, aslında Covid-19’dan önceki bir gelişme olan küreselleşmenin çöküşü olgusunun salgınla belirginleşeceği söylenebilir. Globalizme karşılık glokalizmin yükselişi tetiklenebilir. Bu perspektiften hareketle de, salgın dolayısıyla yaşanan ekonomik gerileme de göz önünde bulundurularak yeniden milli iktisat modelinin yükselebileceği öngörülebilir. Ancak altı kalınca çizilmelidir ki, eğer böyle bile olsa 1930’ların devletçiliğinden ziyade 2000’lerin ruhuyla sentezlenmiş yeni bir devletçilik anlayışını beklemek daha yerinde olur. Öte yandan salgın, tüm insanlığa sosyal devlet anlayışının vazgeçilmezliğini ve bilimsel gelişmelerin hayati önemini bir kez daha hatırlattı. Salgın sonrasında bu iki alanda gelişmeler beklenebilir” dedi.